Geçmişten Günümüze Balıkesir’in Bitki Kullanım Kültürü
Geçmişten Günümüze Balıkesir’in Bitki Kullanım Kültürü
Balıkesir, farklı iklim, coğrafik ve topografik özellikleri nedeniyle Marmara bölgesindeki bitki tür çeşitliliği zengin olan illerden birisidir. Buna paralel olarak geçmişten günümüze bölgede kurulan birçok medeniyet Balıkesir’de bitki kullanım kültürünün çeşitlenmesine neden olmuştur. Bölge halkı yüzyıllardır yaşadığı bu çevredeki bitkilerden tıbbi gıda, yem, el sanatları vb. amaçlarla yararlanmaktadır. Özellikle bitki zenginliğinin olduğu Kazdağları, Madra, Ulusdağı, Kapıdağ ve çevresindeki yerleşimler bitki kullanım kültürünün en fazla olduğu yerlerdir. Balıkesir’de bitki kullanımı ile ilgili yapılmış en eski çalışma M.Ö 370-287 tarihlerinde yapılmıştır. Botaniğin babası olarak kabul edilen Theophrastus o tarihlerde yazmış olduğu “Bitkilerin Tarihi” isimli eserinin 9. kitabında bugünkü adıyla Kazdağı olan İda dağında ağaçlardan reçine toplanması ve kullanımından bahsetmektedir. Ayrıca, Theophrastus’un bitkiler üzerine yaptığı çalışmalarda 903 adet alıntı, İda dağı ile bağlantılı olup, şimdiye kadar tek bir dağdan alınan en yüksek alıntıdır. Aynı dönemde, İda Dağı’nın özellikle gemi yapımı için bir kereste üretim alanı olarak değerlendirildiği kayıtlarda geçmektedir. Keresteden başka gemileri katranlamak, ziftlemek ve balmumlamak için gereken maddeler Edremit’in üzerindeki Kocakatran dağlarının ormanlarından getirildiğine dair bilgiler vardır. Farmakolojinin babası Dioscorides (M.Ö. 20-79?), “Tıbbi Bitkiler” isimli eserinde İda ahududusu ve İda kökünün tıbbi özelliklerini tanımlamıştır.
Daha sonraki dönemlerde de Balıkesir, sahip olduğu zengin bitki çeşitliliği nedeniyle insanların yoğun olarak yararlanmasına sahne olmuş ve bitkiler çok değişik amaçlar için kullanmıştır. 19. yy’da Osmanlı döneminde de Balıkesir ormanlarından kerestelik tomruk, katran vb. elde etmek amacıyla yararlanıldığı görülmektedir. Aynı dönemde dericilikte kullanılmak üzere meşe palamudu hasadı yapıldığına dair kayıtlar da vardır. Ayrıca, ondokuzuncu yüzyıl sonlarında Karesi (Balıkesir)’de doğal boya elde etmek amacıyla kökboya yetiştiriciliği yapıldığı bilinmektedir.
Cumhuriyet döneminde ise bitki kullanım kültürü konusunda yapılmış ilk bilimsel çalışmalar, benim de danışman hocalarım olan Prof. Dr. Gülendam Tümen ve Prof. Dr. Orhan A. Sekendiz tarafından “Balıkesir merkez köylerinde halkın tıbbi bitki kullanım geleneği” ile ilgili yapılmış çalışmalardır. Daha sonra, özellikle 2000’li yıllardan sonra ben ve benim öğrencilerimden oluşan araştırma ekibimizce (Prof. Dr. Fatih Satıl, Prof. Dr. Selami Selvi, Prof. Dr. Rıdvan Polat) Balıkesir ve ilçelerindeki yerel halkın bitki kullanım kültürlerini ortaya koymak amaçlı birçok etnobotanik çalışmalar yapılmıştır. Tüm bu çalışmalar sonucunda, şu anki bilgilerimize göre Balıkesir ve çevresinde, halkın 300 civarında bitkiden değişik amaçlarla yaralandığı ortaya konmuştur.
Ancak kırsal alandan kente göç gibi nedenlerle bitkiler konusunda geleneksel bilgi birikimine sahip insanlar azalmaktadır. Eski kuşaklarca bilinen bu bilgiler yeni kuşaklara aktarılamadığı için bu çok değerli kültürel miras yok olmaktadır. Bu bilgilerin yeni kuşaklarca tanınması ve sahip çıkılması için bu alandaki çalışmaların yaygınlaştırılması ve elde edilen verilerin kayıt altına alınması şarttır. Bu açıdan, etnobotanik kültüre ait bu tür bulguların ve malzemelerin bir merkezde toplanması, gelecek kuşaklara bu bilgilerin ve kültürel zenginliğin aktarılmasını sağlamak açısından önemli ve gerekli bir adım olarak görülmektedir. Bu konuda; ot, el sanatları ve çocuk oyunları ile ilgili düzenlenecek festivaller geleneksel bitki kullanım kültürümüzün gelecek kuşaklara aktarmanın en güzel yollarından birisidir. Bu tür faaliyetlerin başta Belediye, Kültür ve Turizm müdürlüğü, Üniversite ve STK’lar olmak üzere ilgili kurumların işbirliği içerisinde gerçekleştirilmesi oldukça önemlidir.
Geleneksel bitki kullanım kültürümüze sahip çıkılması dileklerimle…
