Günün Konusu: Yılan Yağı - Bir Şişe Yağ Değil, Bir Şişe Hayal
Yusuf Akpınar
Tüm YazılarıGünün Konusu: Yılan Yağı – Bir Şişe Yağ Değil, Bir Şişe Hayal
Bugün size sadece bir yağdan değil, bir hikayeden, bir hayalden ve tabii ki bir aldatmacadan bahsedeceğim: Yılan yağı.
Bu hikaye, sahte umutlar satmanın, insan psikolojisini kullanmanın ve para uğruna insanları nasıl kandırdıklarının tarihsel bir örneği olarak karşımıza çıkıyor.
Yağ mı, Hayal mi?
- yüzyıl Amerika’sına gidelim. Demiryolu inşaatlarında çalışan Çinli işçiler, yanlarında su yılanlarından elde ettikleri yağı getiriyordu. Gerçek yılan yağı, eklem ağrılarına iyi gelmesiyle biliniyordu; bu, bilimsel bir gerçekti. Ancak işin ilginç kısmı, bu yağı gören uyanık satıcıların, benzer görünümlü ama tamamen alakasız içeriklerle dolu şişelerle pazara çıkmasıydı.
Bu sahtekarlar, insanlara aslında bir yağ değil, bir hayal satıyordu. “Bu yağı sürün ve tüm ağrılarınızdan kurtulun!” diyorlardı. Kim istemez ki? Kolay bir çözüm, zahmetsiz bir iyileşme, hatta daha genç ve dinç görünmek… İnsanların bu vaatlere inanması aslında bir zaaf değil; bu, çaresizlikle ve umutla bağlantılı bir durum oluyor.
Psikolojide buna placebo etkisi deniliyor. İnsanlar bir şeyin işe yarayacağına inandıklarında, beyinleri bu inançla paralel olarak bir rahatlama hissi yaratıyordu. Yani, bir kişi “Yılan yağı sürersem ağrım geçecek” diye düşünürse, gerçekten de geçici bir rahatlama hissediyordu. Ama bu durum, yılan yağı sayesinde değil, zihnin gücü sayesinde gerçekleşiyor.
Sahte yılan yağı satıcıları, bu psikolojik gerçeği çok iyi değerlendiriyordu. İnsanların çaresizliklerini, hastalıklarını ve zayıf noktalarını bir fırsata çevirerek sahte ürünlerle umut tacirliği yapıyorlardı. İnsanlar bu yağların işe yaramadığını fark ettiklerinde ise sahtekarlar, başka bir şehirde aynı numarayı tekrarlamak üzere çoktan yola çıkmış oluyorlardı.
Asıl trajedi, bu sahte ürünlerin çoğunun faydasız olmasının yanı sıra zararlı etkilerinin bulunmasıydı. Yılan yağı diye satılan şişelerde çoğu zaman mineral yağ, hayvansal yağ, kırmızı biber özü ve alkol karışımları bulunuyordu. Bu içerikler cildi tahriş ediyor, alerjik reaksiyonlara yol açıyor ve hatta bazen ciddi sağlık sorunlarına neden oluyordu. Ancak bunu umursayan kimse olmuyordu; önemli olan o şişelerin satılması oluyordu.
Bu sahtekarların kazandığı paralar inanılmaz boyutlara ulaşıyordu. Her şişe yılan yağı için “Mucizevi bir ilaç” algısı yaratıyorlar ve insanlar bu şişelere neredeyse bir haftalık maaşlarını harcıyorlardı. Mesela Clark Stanley adında ünlü bir yılan yağı satıcısı, 1893 yılında bir fuarda gerçek bir yılanı insanlara gösterip, “Bu yağı bizzat bu yılandan elde ettim!” diye şov yapıyordu. Aslında şişelerinde yılan yağı değil, mineral yağ bulunuyordu ve bu sahte vaatler ona bir servet kazandırıyordu.
Günümüzde Yılan Yağı
Yılan yağı satıcıları fiziksel olarak aramızda olmasa da, onların torunları başka formlarda iş başında bulunuyor. Sosyal medyada, reklamlarda, hatta bazen bir mağazada, “Bu ürünle 3 haftada 10 kilo verin!”, “Bu kremle kırışıklıklarınız yok olacak!” gibi vaatlerle karşılaşmıyor musunuz? İşte o an dikkat edin, karşınızdaki kişi bir modern yılan yağı satıcısı olabilir.
Bu hikaye, sadece geçmişteki sahtekarları değil, günümüzde hala devam eden umut tacirliğini anlamamıza yardımcı oluyor. Gerçek şu ki, insanlar çaresiz hissettiklerinde, gerçek olamayacak kadar iyi vaatlere inanma eğiliminde bulunuyorlar. Ancak unutulmamalı: Kolay çözümler genellikle en pahalı ve en zararlı olanlar oluyor.
O yüzden, bir dahaki sefere bir ürün mucizeler vaat ettiğinde durup düşünün: Size gerçek bir çözüm mü sunuluyor, yoksa sadece bir şişe hayal mi satılıyor?
GÜNÜN KELİMESİ: VAKİT
Belki birçoğumuz yılan yağları ile çoktan “vaktini” uzun süre harcadı ama gelin orada kaybettiklerimizi bu kelimenin kökenlerinde tekrar birlikte arayalım. Aslında bugünkü köşe yazım için seçtiğim kelime “saat” idi. Ancak yaptığım araştırmalar sırasında “saat” kelimesinin “zaman” ve onun da “vakit” ile sıkı sıkıya bağlantılı olduğunu fark ettim. Bu yüzden bugün biraz “vakit” ve “zaman” kavramlarına, onların kökenine ve tarihteki izlerine birlikte bakmaya karar verdim.
Vakit Kelimesinin Kökeni
“Vakit” kelimesinin bugünkü anlamı “bir iş için alışılmış ya da bir işe ayrılmış zaman dilimi” şeklindedir. Türkçeye Arapça “waqt” (وقت) sözcüğünden geçmiştir ve bu sözcüğün anlamı “zamanın belirli bir noktası” demektir. Günlük dilde “vakit ayırmak”, “vakti gelmek” gibi kullanımlar, kelimenin özündeki bu anlamı ne kadar koruduğunu gösteriyor. Peki ama “zaman” kelimesinin kökeni nedir? Gelin onu da beraber inceleyelim.
Türkçede sıkça kullandığımız “zaman” kelimesi ise yine Arapça kökenlidir. Arapçadaki “zamān” (زمان) sözcüğünden dilimize geçmiştir. Bu kelime, hem sürekliliği hem de bir zaman dilimini ifade eder.
Tarihte İlk Kullanımı:
“Zaman” kelimesinin yazılı olarak geçtiği en eski Türkçe kaynaklardan biri, Kutadgu Bilig’dir (1070). Yusuf Has Hacib bu eserde “zemane” biçiminde kullanıyor:
“Zemane tuturlar zemane bile / yaraşık kerek er sevinse küle”
Bu kullanım, kelimenin o dönemde günlük hayatta yaygın olduğunu ve sözlü gelenekte de yer aldığını gösteriyor.
Kökenine İnildiğinde:
“Zaman” kelimesinin kökeni, Arapça ve Farsça zamān (زمان) sözcüğüne dayanır. Bu sözcük, Aramice/Süryanice zmān (זמן) kelimesinden alıntıdır ve “belirli bir zaman, süre” anlamına gelir. Ancak bu da hikayenin tamamı değil. Aramice kelimenin, Akadca simānu (belirli bir gün ve zaman, an) kelimesinden türetilmiş olabileceği de düşünülüyor ve kökeni tam olarak bilinemiyor
Dahası, Orta Farsça (Pehlevice) zəmānak, İbranice zəmān ve Ermenice jamanak (ժամանակ) gibi dillerdeki benzer biçimler, bu sözcüğün dil ailesi içinde nasıl yayıldığını gösteriyor. Ermenice biçimin Orta Farsçadan, Farsça biçimin ise Eski Farsçadan türediği tahmin ediliyor.
Zaman ve Vakit Arasındaki Fark
Bu iki kelimenin anlamları günümüzde birbiriyle örtüşse de, “zaman” sürekliliği ve geniş kapsamlı bir döngüyü ifade ederken, “vakit” daha spesifik bir zaman dilimine işaret eder. Örneğin, “şimdi vakit tamam” dediğinizde anlık bir durumu vurgularsınız; ancak “zaman geçiyor” dediğinizde geniş bir akıştan bahsedersiniz. Bugünlük yazımızı burada bitiriyoruz. Hepinize iyi ve sağlıklı günler diliyorum.
