TCMB Kuruluş Öyküsü
İlk Osmanlı parası Akçe 1326 yılında, ilk altın Sikke ise 1477 yılında bastırıldı. Kaime adındaki ilk banknotlar ise 1843 yılında bastırıldı. Bu banknotlar hazine bonosu yerine de kullanılabiliyordu. 1847 yılında Galata bankerleri Bank-ı Dersaadet adıyla, Osmanlı İmparatorluğu hükümeti izniyle bir banka kurdu. Ana işlev, imparatorluğun dış ödemelerini düzenlemekti. 1856 yılında Kırım savaşı sırasında yapılan ilk borçlanmadan sonra, geri ödemelerin düzenlenmesi için merkezi Londra’da bulunan İngiliz sermayeli “Ottoman Bank (Bank-ı Osmanî)” kuruldu. İlerleyen yıllarda Ottoman Bank “Bank-ı Osmanî-I Şahane”, adını aldı. 1863 yılında İngiliz-Fransız ortaklığı şeklinde yeniden örgütlenerek devlet bankası niteliği kazandı. Bankaya otuz yıllık bir süre için banknot basma ayrıcalığı ve tekeli verildi. 1916 yılında yeni bir para reformu yürürlüğe girdi. Reform altına dayalı tek metalli para sistemi öngörüyordu. Para birimi kuruş oldu. 1 lira 100 kuruşa eşitlendi. 
Ulusal sermayeli bir merkez bankası oluşturulması ile ilgili tartışma ve çalışmalar Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla başladı. 1924 yılında Türk hükümeti Osmanlı Bankasını bir devlet bankasına dönüştürmek için bazı girişimlerde bulundu. Ancak o günkü koşullar buna uygun değildi. Bunun üzerine aynı yıl Osmanlı Bankası ile Cumhuriyet hükümeti arasında bir anlaşma yapıldı. Bu anlaşmaya göre, bankanın 1925 yılında sona erecek olan banknot ihracı imtiyazı 1935 yılına kadar uzatıldı. Ancak bu süre zarfında ulusal bir merkez bankası kurulması halinde Osmanlı Bankasının buna bir itiraz hakkı olmayacaktı. 
1926 yılından itibaren hazırlıklara girişildi. Maliye Bakanı Şükrü Saraçoğlu Türk parasının istikrara kavuşmasını ve bir merkez bankası kurulmasını esas hedef olarak seçmişti. Hükümet ile ilgili incelemelerde bulunmak üzere Alman Merkez Bankası Başkanını Türkiye’ye davet etti. Merkez Bankası Başkanı yoğun iş nedeniyle arkadaşı Karl Müller’i önerdi ve Müller Nisan 1929’da Türkiye’deki incelemelerine başladı. Müller’den bir merkez bankası kurulması için gerekli ön şartların olup olmadığının ve yoksa bu şartların nasıl sağlanacağının incelenmesini istemişti. Birkaç ay Türkiye’de kalan Müller raporunu tamamlamak üzere Almanya’ya döndü. Rapora göre; düşük üretim düzeyi, zayıf ödemeler dengesi, bozuk kamu maliyesi Türkiye’de bir merkez bankası kurulması için gerekli şartların olmadığının göstergesiydi. Raporda ayrıca parasal istikrar temini üzerine ekonomik, mali ve idari tedbir reformu yer almaktaydı. Türkiye’de ancak bu tedbirlerin alınması, reformların uygulanması ve bu reformların sonuçlarının alınmasından sonra bir merkez bankası kurulabilecekti. 
Yıl 1929 olunca hükümet Büyük Bunalım’dan kaynaklanan bir kriz ortamıyla baş etmek ve Türk lirasının değerini korumak için acil önlemler almak zorundaydı, aynı zamanda merkez bankası için yasal bir çerçeve oluşturmak üzere harekete geçti.
11 Haziran 1930 tarihinde Merkez Bankası Kanunu kabul edilerek 3 Ekim 1931’de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulmuş ve çalışmaya resmen 1 Ocak 1932’de başlamıştır. 11 Haziran 1930 tarih, 1715 sayılı Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu uyarınca, Merkez Bankası 15 milyon Türk Lirası sermayeli bir anonim şirket olacak, banknot ihraç etme yetkisini 30 yıllık bir süre için kullanacaktı. Bu süre, bitimine beş yıl kala uzatılabilecekti.
Yetki kullanıldı; 1955 yılında 1999 yılına kadar uzatıldı. 1999 yılında da banknot ihraç etme yetkisi sonsuza kadar uzatıldı.
Neden “Cumhuriyeti” Değil De “Cumhuriyet” Merkez Bankası?
Merkez Bankası’nın tarihini okuyanların dikkat edeceği bir diğer ayrıntı ise adının diğer kuruluşlardan farklı olarak “Türkiye Cumhuriyeti” olarak değil de “Türkiye Cumhuriyet” ile başlamasıdır. Bankaya “Cumhuriyet” adının verilmesinin nedeni, bankanın bir Cumhuriyet kurumu olduğu vurgulanırken aynı zamanda merkezi yönetimden bağımsızlığına, özerkliğine dikkat çekilmek istenmesidir.
Merkez Bankası Kanununun 4. Maddesi: “ Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler. Banka, fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla Hükümetin büyüme ve istihdam politikalarını destekler.”
Para politikasının birincil amacı fiyat istikrarını sağlamak olarak belirlenmiş olması sebebiyle ‘amaç bağımsızlığına’ sahip değildir. Uygulayacağı para politikasını ve para politikası araçlarını belirleme yetkisine sahiptir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bağımsızdır, denildiğinde ‘araç bağımsızlığı’ anlaşılmalıdır.
Bu nedenlerden dolayı bugün dolaşımda bulunan tüm banknotlarımızın üzerinde “Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası” ibaresi bulunmaktadır. Buna karşılık madeni para basma yetkisi özerkliği olmayan Hazine Müsteşarlığı’na bağlı Darphane’ye verildiğinden, tüm madeni paralarımızda “Türkiye Cumhuriyeti” ibaresi geçmektedir.
Güzel bir hafta sizlerle olsun, haftaya görüşmek dileğiyle.
